Co grozi za obrażanie kogoś?

• 2024-01-16
• Autor: Joanna Korzeniewska

Relacje ludzkie często bywają trudne i skomplikowane. Dochodzi do sytuacji, kiedy padają ostre, nieprzyjemne słowa pod czyimś adresem. Czasem również ktoś obrazi drugą osobę. Taka obraza może być zwykłym, powiedzianym w emocjach epitetem w rodzaju: „Ty idioto!”, ale też udzieleniem negatywnych informacji na czyjś temat wielu osobom lub też zamieszczeniem w internecie wpisu ze szczegółowym i obraźliwym opisem np. charakteru danej osoby. Nie ma jednej definicji obrazy, tak jak nie ma jednego sposobu na obrażenie kogoś. Pojęcie obrazy można rozumieć bardzo szeroko. Powinno to być niewątpliwie świadome działanie (trudniej obrazić kogoś przez zaniechanie), które jest dla drugiej osoby obelżywe, uchybia jego godności osobistej. W dzisiejszym artykule szerzej zajmiemy się tym tematem i konsekwencjami, jakie grożą za obrażanie drugiego człowieka.

Sposoby, formy, definicja obrażania

Według słownika PWN obrażać oznacza uchybić czyjejś godności osobistej słowem lub czynem, ewentualnie naruszyć słowem lub czynem jakieś normy, prawa lub wartości. W żadnej ustawie ani kodeksie ustawodawca nie zawarł definicji obrażania, znieważania czy zniesławiania. Pojęcia te są nieraz rozwijane przez sądy w orzeczeniach, ale zawsze jest to czynione w ramach określonych okoliczności, w danym kontekście, dlatego też te pojęcia nie zostaną przez ustawodawcę podane jako odrębna definicja. Są po prostu zbyt szerokie, aby można je było sprowadzić do jednoznacznego określenia w ustawie.

Najczęściej instynktownie kojarzymy obrażenie kogoś z przypisaniem mu jakichś negatywnych cech czy zachowań. Może to wiązać się z wyrażeniem wprost opinii o danej osobie, jak na przykład „X jest idiotą”, „Y to złodziej”, udostępnieniem informacji o danej osobie, które stawiają ją w negatywnym świetle, nawet jeśli nie są one wyrażone wprost. Czasem także sugestie, że ktoś zrobił coś nagannego, mogą być obraźliwe. Wszystko zależy od danej sytuacji, kontekstu – „możliwe, że X jednak nie ukradł mi pieniędzy, ale nie mogę tego wykluczyć”. Autor nie napisał wprost, ze X jest złodziejem, ale wśród odbiorców łatwo mogło dojść do zasiania podejrzenia, iż jednak to zrobił.

Trzeba także pamiętać, że przy ocenie, czy doszło do obrazy, należy zachować pewne obiektywne kryteria. Nazwanie jasnowłosej kobiety po prostu blondynką, bez innych określeń wskazujących na to, że wypowiedź jest obraźliwa, trudno uznać za negatywne, nawet jeśli jako odbiorca poczuła się urażona, uważając, że osoba, która tak ją określiła, kwestionuje jej inteligencję. Jeśli dochodzi do jakiegoś sporu sądowego, sąd powinien przyjąć obiektywne kryteria, zwracając uwagę, czy określenie jest powszechnie uważane za urągające godności, czy przeciętny człowiek poczułby się urażony.

W świetle prawa nie ma jednej określonej definicji obrażania ani też listy sposobów na obrażenie drugiego człowieka. Niewątpliwie chodzi o zachowanie, które urąga cudzej godności. Można to uczynić w ramach bezpośredniej rozmowy, wpisu w internecie, pomówienia kogoś o zniesławiające czyny, filmu, obrazka – nie ma w tym względzie żadnych barier prawnych.

Konsekwencje karne obrażenia drugiego człowieka

Celem i rolą prawa karnego jest przymuszenie ludzi do respektowania dóbr prawnie chronionych innych osób. Należą do nich m.in. życie, zdrowie, wolność, wolność seksualna, ale w przypadku znieważenia i zniesławienia dobrem chronionym jest cześć wewnętrzna człowieka, jego godność. Jest ona również chroniona, ale niewątpliwie dużo słabiej niż inne dobra, co przejawia się m.in. w wysokości kar, jakie grożą za zniesławienie i znieważenie.

W Kodeksie karnym wprowadzono dwa przestępstwa związane z naruszeniem cudzej godności, czyli za czyny obrażające drugiego człowieka. Należą do nich zniesławienie i znieważenie. Granica między nimi jest dość płynna. Zniesławienie polega na tym, że danej osobie stawia się zarzuty, które mogą ją poniżyć w opinii publicznej lub też narazić na utratę zaufania potrzebnego do wykonywania określonego zawodu. Odpowiedzialność za zniesławienie zachodzi nawet wówczas, gdy zarzut jest prawdziwy, jeśli został on postawiony publicznie. Tylko w niektórych wypadkach można uchylić się odpowiedzialności za zniesławienie dokonane publicznie, a mianowicie gdy zarzut jest prawdziwy, a sprawa dotyczy osoby pełniącej funkcję publiczną lub też służy obronie społecznie uzasadnionego interesu. W innym wypadku, jeśli publicznie (np. przez internet) ktoś ogłosi, że X ukradł pieniądze i on to rzeczywiście zrobił, można ponieść odpowiedzialność za zniesławienie, gdyż tego typu informacji nie powinno się rozgłaszać publicznie.

Przy zniewadze podkreśla się, że nie chodzi o poniżenie w opinii publicznej, utratę zaufania, ale bardziej o postawienie zarzutów o charakterze obelżywym, ośmieszającym lub też zranienie uczuć osobistych osoby pokrzywdzonej. Jest to bliższe podręcznikowej definicji obrażenia kogoś, choć tak naprawdę obraza może się odbyć zarówno przez zniesławienie, jak i znieważenie. Znieważenie może odbyć się równie pod nieobecność osoby pokrzywdzonej, jeśli zostało dokonane w zamiarze, żeby dotarło do pokrzywdzonego. Za zniesławienie w typie podstawowym grozi kara grzywny lub ograniczenia wolności do roku. Zniesławienie w typie kwalifikowanym to zniesławienie za pomocą środków masowego komunikowania i podlega karze grzywny, ograniczenia lub pozbawienia wolności do roku.

Tak samo prezentuje się wymiar kar w przypadku znieważenia. W przypadku zniewagi sąd może odstąpić od wymierzenia kary w przypadku, gdy zniewaga była skutkiem wyzywającego zachowania się pokrzywdzonego albo też w sytuacji, gdy pokrzywdzony wskutek zniewagi dopuścił się naruszenia nietykalności cielesnej. Oprócz wyżej wymienionych kar, sąd może nałożyć obowiązek zapłaty nawiązki na rzecz pokrzywdzonego, Polskiego Czerwonego Krzyża lub inny społeczny cel, który wskaże pokrzywdzony.

Istotne jest, iż zarówno zniesławienie, jak i znieważenie są ścigane z oskarżenia prywatnego, gdyż ustawodawca uznał, że zasadniczo nie są to na tyle istotne sprawy, by angażować w nie organy ścigania. Prokurator ma możliwość przyłączenia się do postępowania, choć z reguły tego nie robi. Wyjątkiem od reguły, iż znieważenie ściga się z oskarżenia prywatnego, jest znieważenie funkcjonariusza publicznego, które jest ścigane z urzędu ze względu na rolę, jaką funkcjonariusze publiczni odgrywają w społeczeństwie i dzięki temu podlegają silniejszej ochronie.

Obrażanie jako forma naruszania dóbr osobistych

Tak jak dobra prawnie chronione istnieją w prawie karnym, tak i w prawie cywilnym również można się z czymś podobnym spotkać. Zostało to określone jako dobra osobiste, przy czym również i to pojęcie nie zostało sprecyzowane ani bliżej wyjaśnione, a jedynie dokonano przykładowego wyliczenia, co zalicza się do dóbr osobistych. Należą do nich m.in. zdrowie, cześć, wolność, swoboda wyznania, sumienia, nazwisko, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania czy twórczość różnego rodzaju. Dobra osobiste są swoistymi wartościami obejmującymi psychiczną i fizyczną integralność człowieka, indywidualność, pozycję w społeczeństwie i dlatego ich ochrona jest szczególnie ważna. Obrażanie kogoś można zakwalifikować jako naruszenie dobrego imienia, czci. Cześć to obraz jednostki w oczach innych osób i przyjmuje się, że do naruszenia tego właśnie dobra dochodzi, gdy formowane są zarzuty lub ujemne oceny w stosunku do określonej osoby. Często polega to na przedstawieniu osoby w negatywnym świetle, przypisywanie jej cech, zachowań mogących narazić na utratę zaufania potrzebnego do wykonywania zawodu. W Kodeksie cywilnym przewidziano następujące środki ochrony dóbr osobistych:

• możliwość żądania, aby osoba naruszająca zaniechała tego działania (w przypadku zagrożenia naruszenia dóbr osobistych),
• możliwość żądania, by osoba naruszająca dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków (np. złożenia oświadczenia o określonej treści i formie),
• możliwość żądania zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty określonej sumy na wskazany cel społeczny,
• gdy wystąpiła szkoda majątkowa można żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych (trzeba wówczas wykazać winę, szkodę i związek przyczynowy).

„Obrażanie” to bardzo trudne do zdefiniowania pojęcie, które wiąże się z naruszeniem czyjejś godności i cudzych uczuć. Pomówienie kogoś o zachowanie mogące poniżyć go w opinii publicznej to zniesławienie, a znieważenie wiąże się z zarzutami obelżywymi lub ośmieszającymi. Są to przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego zagrożone karą maksymalnie roku pozbawienia wolności w przypadku korzystania ze środków masowego przekazu. Ponadto obraza może przybrać postać naruszenia dóbr osobistych, które to dobra są chronione na gruncie prawa cywilnego.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny - Dz.U. 1997 nr 88 poz. 553