Dziedziczenie gospodarstwa rolnego – przepisy prawne

• 2024-01-10
• Autor: Joanna Korzeniewska

Prawo spadkowe w niektórych kwestiach potrafi być skomplikowane, zwłaszcza jeśli jest wielu spadkobierców. Sytuacja komplikuje się również, jeśli są odrębne regulacje prawne dotyczące części przedmiotów majątkowych. Przez bardzo długi czas tak właśnie wyglądała kwestia dziedziczenia gospodarstw rolnych i o tym w dzisiejszym artykule.

Czy każdy może odziedziczyć gospodarstwo rolne?

W Kodeksie cywilnym (K.c.) określono najważniejsze i zasadniczo proste zasady dziedziczenia majątku po zmarłym spadkodawcy. Istnieje kilka grup spadkobierców, a spadkobiercy z następnych grup mogą dziedziczyć wówczas, gdy nie ma spadkobierców z poprzednich grup. W pierwszej kolejności dziedziczą małżonek i zstępni, do których należą dzieci, wnuki, prawnuki itp. Jeśli są dzieci, a nie ma małżonka, wówczas dziedziczą jedynie zstępni. Jeśli zaś spadkodawca nie miał dzieci, wówczas do dziedziczenia dochodzą małżonek i rodzice, przy czym udział małżonka wynosi połowę majątku spadkowego, a rodzice dziedziczą w częściach równych. Jeśli któreś z rodziców nie żyje, jego udział przypada jego dzieciom, czyli rodzeństwu spadkodawcy. W sytuacji zaś gdy któreś z rodzeństwa nie żyje, jego udział przypada jego zstępnym. Gdy nie ma zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa, wówczas do dziedziczenia dochodzą dziadkowe. W szczególnych przypadkach do dziedziczenia ustawowego mogą dojść również pasierbowie, gdy nie ma przedstawicieli powyższych grup oraz w momencie otwarcia spadku nie żyje żaden z rodziców spadkodawcy.

Czy każdy może dziedziczyć gospodarstwo rolne? I tak, i nie. Każdy z przedstawicieli tych grup może zostać spadkobiercą gospodarstwa rolnego, jeśli zostaną spełnione określone w ustawie dodatkowe warunki, a czasem, w szczególnych przypadkach – bez spełnienia tych warunków, co zostanie szczegółowiej opisane poniżej.

Jakie zasady obowiązują przy dziedziczeniu gospodarstwa rolnego?

Dziedziczenie gospodarstwa rolnego może być skomplikowane, gdyż w przypadku takiego rodzaju majątku spadkowego w grę wchodzą szczególne przepisy dotyczące dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Może więc dojść do sytuacji, gdy część majątku dziedziczona jest na zasadach ogólnych przez wszystkich spadkobierców, a gospodarstwo rolne tylko przez niektórych z nich. Równocześnie jednak na mocy obecnie obowiązujących przepisów może zaistnieć taka sytuacja, że spadkobiercy odziedziczą na tych samych zasadach gospodarstwo rolne i resztę majątku spadkodawcy. Jak to jest możliwe?

Otóż jeśli w skład majątku spadkowego wchodziło gospodarstwo rolne, bada się, czy są wśród spadkobierców osoby spełniające przynajmniej jeden z następujących warunków:

• stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej,
• mają przygotowanie do prowadzenia produkcji rolnej,
• są małoletni, uczęszczają do szkoły lub też pobierają naukę zawodu,
• są trwale niezdolni do pracy.

Można wyobrazić sobie taką sytuację: spadkodawca nie miał małżonka (np. zmarł wcześniej) i miał trójkę dzieci. Wśród tej trójki dzieci jedno z nich pracowało stale z rodzicem w gospodarstwie, pomimo braku odpowiedniego wykształcenia kierunkowego, nie miało jednak żadnego innego zatrudnienia. Pozostałe rodzeństwo nie pracowało przy gospodarstwie, nie kształciło się w tym kierunku, wykonywało zupełnie inne zawody. Gospodarstwo rolne w całości przypadnie jednemu z dzieci, temu, które stale w nim pracowało.

Co z kolei w sytuacji, gdy żadne z dzieci nie spełnia warunków, ale jedno lub więcej wnuków tak, bo np. są małoletni, uczą się? Wtedy, jeśli ich ojciec lub matka nie mogą dziedziczyć, bo nie spełniają warunków, wnuki mogą dziedziczyć. Udział, który by przypadał temu rodzicowi niespełniającemu warunków, przeszedłby na jego dziecko lub dzieci, które wówczas dziedziczyłyby w częściach równych.

Gdy żadne ze zstępnych spadkodawcy nie odpowiada tym warunkom, a spełnia je ktoś z rodzeństwa, wówczas ta osoba dziedziczy gospodarstwo rolne (może to dotyczyć również więcej niż jednej osoby spośród rodzeństwa). Co więcej, jeśli żadne ze zstępnych spadkodawcy ani jego rodzeństwa nie spełnia opisanych wyżej warunków, może dojść do dziedziczenia przez jedno lub więcej dzieci rodzeństwa. Na przykład żadne z dzieci spadkodawcy nie wypełnia żadnego z tych warunków i nie ma własnych dzieci (lub nikt z nich nie odpowiada tym warunkom), nikt z rodzeństwa również nie jest uprawniony, ale dzieci jednego lub więcej z nich tak, wówczas to te dzieci rodzeństwa dziedziczą całość lub udział w gospodarstwie rolnym.

Co w sytuacji, gdy nikt z rodziny nie spełnia tych warunków? Zdarzają się bowiem i takie sytuacje. Wówczas jeśli małżonek spadkodawcy, ani żaden z jego krewnych nie może dziedziczyć gospodarstwa rolnego, dochodzi do dziedziczenia na zasadach ogólnych. Dzieje się tak również wtedy, gdy wszystkie osoby mogą dziedziczyć gospodarstwo rolne, są trwale niezdolne do pracy.

Widać więc z powyższego, iż dziedziczenie gospodarstwa rolnego potrafi być naprawdę skomplikowane i może dojść do sytuacji, gdy odziedziczy je nie ktoś z najbliższych krewnych, ale dalszych, gdyż to on będzie spełniać warunki określone w ustawie. Istotne jest również, iż przy ustalaniu, kto posiada odpowiednie kwalifikacje zawodowe, trzeba brać pod uwagę rozporządzenie Rady Ministrów, w którym określono, jakie przygotowanie zawodowe uważa się za odpowiednie do prowadzenia produkcji rolnej oraz w jakich sytuacjach pobieranie nauki zawodu czy też uczęszczanie do szkól może uprawniać do dziedziczenia gospodarstwa rolnego.

Jakie w przeszłości należało spełnić warunki, aby dziedziczyć gospodarstwo rolne?

Przepisy dotyczące prawa spadkowego zmieniały się wielokrotnie. Dziedziczenie gospodarstwa rolnego ulegało jednak największym zmianom. Czy ma to znaczenie, jakie przepisy obowiązywały wcześniej? Wbrew pozorom tak. Otóż często okazuje się, że sprawy spadkowe sprzed nawet kilkudziesięciu lat nie zostały przeprowadzone. W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku przy ustalaniu kręgu spadkobierców bierze się pod uwagę przepisy obowiązujące w chwili śmierci spadkodawcy. Dlatego też czasem trzeba sięgnąć nawet kilkadziesiąt lat wstecz. Przed 1990 rokiem również obowiązywały wymogi dotyczące tego, kto może odziedziczyć gospodarstwo rolne. Dzieci spadkodawcy mogły je odziedziczyć, o ile w chwili śmierci właściciela gospodarstwa rolnego pracowały stale w tym gospodarstwie lub były członkami rolniczej spółdzielni produkcyjnej, pracowały w gospodarstwie takiej spółdzielni lub też pracowały w innym gospodarstwie rolnym należącym do rodzica, małżonka lub jego rodziców, prowadziły indywidualne gospodarstwo rolne, ewentualnie też były małoletnie lub trwale niezdolne do pracy. Jeśli dzieci nie spełniały tych warunków, do dziedziczenia mogły dojść wnuki.

Jak widać, nie różni się to zbyt wiele od przepisów aktualnie obowiązujących, jednak za każdym razem trzeba sprawdzać przepisy w chwili śmierci właściciela gospodarstwa, gdyż mogą się różnić, jeśli nie w dużych sprawach, to w szczegółach, a przy kwestiach prawnych szczegóły mogą nieraz okazać się kluczowe. Po 1990 r. przepisy wyglądały podobnie, poza wymogiem pracy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej. Nie dotyczyły one też dziedziczenia na mocy testamentu.

Ustalenie kręgu spadkobierców mogących dziedziczyć gospodarstwo rolne nie zawsze jest łatwe. Preferowane są osoby spełniające określone przepisami kryteria. Czasem może się zdarzyć, że ktoś z najbliższej rodziny nie spełnia żadnego z nich, a wówczas do dziedziczenia może dojść ktoś z dalszej rodziny. Jeśli nikt ich nie spełnia, do dziedziczenia dochodzi na zasadach ogólnych. Przepisy były często zmieniane, dlatego trzeba uważnie sprawdzić, jakie przepisy obowiązywały w chwili śmierci właściciela gospodarstwa rolnego, bo to jest decydująca kwestia.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93