Możliwość podważenia treści testamentu

• 2024-02-11
• Autor: Marcin Sądej

Testament jest rozporządzeniem ostatniej woli spadkodawcy. Z uwagi jednak na różne okoliczności faktyczne spadkobiercy mogą być zainteresowani podważeniem treści testamentu. Tego typu sytuacje są dość częste, w związku z czym w naszym dzisiejszym artykule zastanowimy się, jakie są możliwości podważenia testamentu oraz jak poprawnie sporządzić testament, aby uniknąć prób podważenia.

Dziedziczenie z ustawy a dziedziczenie z testamentu

Zanim przejdziemy do rozważań na temat możliwości podważenia testamentu, wskażmy, że Kodeks cywilny (K.c.) przewiduje dwie formy dziedziczenia. Chodzi tutaj o dziedziczenie ustawowe oraz dziedziczenie testamentowe.

Do dziedziczenia z ustawy, z mocy prawa, powołane są w pierwszej kolejności dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Regułą jest dziedziczenie w częściach równych, przy czym część spadku, która na skutek dziedziczenia ustawowego przypada małżonkowi spadkodawcy, nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku.

Inną opcją jest rozporządzenie majątkiem na wypadek śmierci w drodze testamentu. W tym przypadku nie obowiązują reguły odnoszące się do dziedziczenia ustawowego, w związku z czym spadkodawca może przykładowo jako spadkobiercę wyznaczyć jedną osobę, która niekoniecznie musi być członkiem jego najbliższej rodziny.

Co istotne w kontekście dalszych rozważań, sporządzenie oraz ewentualne odwołanie testamentu to uprawnienie osoby, która ma pełną zdolność do czynności prawnych. Jak podaje art. 11 K.c. – pełną zdolność do czynności prawnych mają osoby, które uzyskały pełnoletniość, a więc osoby, które ukończyły 18 lat. Warto także wskazać na treść art. 12 K.c., który podaje, że pełnej zdolności do czynności prawnej nie mają osoby fizyczne, które nie ukończyły lat trzynastu, oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie.

W kontekście analizowanego problemu warto pochylić się nad problemem całkowitego ubezwłasnowolnienia. Otóż takie ubezwłasnowolnienie następuje na skutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, taka osoba nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.

Czy i kiedy testament można podważyć?

Rozpatrując problem podważenia testamentu, należy zastanowić się, jakie są przesłanki jego nieważności. W tym celu należy odnieść się do treści art. 945 K.c., który w tym przypadku będzie miał kluczowe znaczenie. Przepis ten podaje, że testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:

1. w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli.
   Kodeks cywilny nie wyjaśnia, co należy rozumieć poprzez powyższy stan, jednak najczęściej pod tym pojęciem rozumie się przypadki choroby umysłowej, upojenia alkoholowego, gorączki, podeszłego wieku wyłączającego zdolność racjonalnego myślenia, obłożnej choroby czy stanu agonii.
   W kontekście tej przesłanki nieważności kluczowe jest, aby spadkodawca był osobą świadomą w momencie sporządzenia testamentu. Wobec tego warto się zastanowić, czy stan wyłączający świadome wyrażenie woli ma miejsce także wtedy, gdy spadkodawca ulega namowom czy też sugestiom innych osób co do treści testamentu. Jak się okazuje, tego typu sytuacja nie zawsze oznacza nieważność testamentu. Przykładowo w wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 4 grudnia 2017 r., III C 33/12, wskazano, że uleganie radom innych osób nie przesądza ostatecznie o nieważności testamentu, jeżeli osoba sporządzająca testament samodzielnie i zgodnie ze swoją wolą podejmie decyzję co do treści testamentu.
2. pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści.
   Błąd określony jest jako mylne wyobrażenie o danym stanie rzeczy lub też brak jakiegokolwiek wyobrażenia co do stany faktycznego.
3. pod wpływem groźby.
   Spadkodawca działa pod wpływem groźby, jeżeli z okoliczności wynika, że mógł się obawiać, iż jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe w przypadku sporządzenia testamentu o treści niezgodnej z wolą osoby grożącej.

Dodatkowo należy wskazać, że na nieważność testamentu nie można się powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku.

Jak prawidłowo sporządzić testament, aby uniknąć próby podważenia?

Kodeksu cywilny określa kilka form, w jakich może zostać sporządzony testament. Po pierwsze, możemy mówić o testamencie w zwykłej formie pisemnej. Art. 949 K.c. określa, że tego typu testament powinien być w całości sporządzony pismem ręcznym, podpisany przez spadkodawcę i opatrzony datą. Odnośnie daty wskazano, że jej brak nie oznacza automatycznie nieważności testamentu pisemnego pod warunkiem, że tenże brak nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów.

Po drugie, testament może zostać sporządzony w formie aktu notarialnego. Umożliwia to art. 950 K.c.

Po trzecie, testament może przybrać postać testamentu allograficznego. Z art. 950 K.c. wynika, że dla ważności tego rodzaju testamentu ważne jest, aby spadkodawca oświadczył swoją wolę wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego w obecności dwóch świadków. Taki testament spisuje się w protokole z podaniem daty jego sporządzenia. Protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków. Protokół powinien być podpisany przez spadkodawcę, przez osobę, wobec której wola została oświadczona, oraz przez świadków.

Ponadto możliwe jest sporządzenie testamentu ustnego. Jest to jednak forma szczególna, przewidziana na okoliczność obawy rychłej śmierci spadkodawcy lub na okoliczność szczególnych wypadków powodujących, że zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione. Co ważne, przy testamencie ustnym spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Następnie, dla ważności testamentu ustnego ważne jest, aby jego treść została potwierdzona w ten sposób, iż jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie.

Kto może podważyć testament?

Katalog podmiotów uprawnionych do podważenia testamentu jest bardzo szeroki. Z przepisów prawa wynika bowiem, że podważenia testamentu może domagać się każdy, czyich praw dotyczy wynik postępowania. To zaś oznacza, że podważyć testament może nawet osoba trzecia, o ile z jest ona w stanie uprawdopodobnić, że mogłaby być spadkobiercą, gdyby nie zaistniały okoliczności powodujące podważenie testamentu.

Podsumowując zatem nasze rozważania, możemy wskazać, że możliwe jest podważenie treści testamentu, o ile zaistnieją przesłanki zawarte w art. 945 Kodeksu cywilnego. Okoliczności tam wymienione mają charakter katalogu zamkniętego, co oznacza, że dany podmiot, który ma interes prawny w zakwestionowaniu testamentu, może powołać się wyłącznie na przesłanki określone w tymże przepisie.