Prawo pierwszeństwa i prawo pierwokupu udziałów w spółce z o.o.

• 2024-01-22
• Autor: Adam Dąbrowski

Kodeks spółek handlowych (K.s.h.) w odniesieniu do spółki z o.o. wspomina o prawie pierwszeństwa. Mowa jest o tym, że udziały uprzywilejowane w zakresie dywidendy nie korzystają z pierwszeństwa zaspokojenia przed pozostałymi udziałami, chyba że umowa spółki stanowi inaczej (art. 196 K.s.h.). A także jeżeli umowa spółki lub uchwała o podwyższeniu kapitału nie stanowi inaczej, dotychczasowi wspólnicy mają prawo pierwszeństwa do objęcia nowych udziałów w podwyższonym kapitale zakładowym w stosunku do swoich dotychczasowych udziałów (art. 258 § 1 K.s.h.). W przypadku zbycia udziałów Kodeks spółek handlowych nie zawiera żadnej regulacji szczególnej, tak samo jak nie wspomina o prawie pierwokupu.

Prawo pierwszeństwa i prawo pierwokupu to nie to samo

Jako jeden ze sposobów ograniczenia zbywalności udziałów w umowie spółki z o.o. dopuszczalne jest zastrzeżenie prawa pierwszeństwa dla pozostałych wspólników lub prawa pierwokupu.

Prawo pierwszeństwa nabycia udziałów oraz prawo pierwokupu to dwie odmienne instytucje prawne. W literaturze oraz orzecznictwie przyjmuje się, iż prawo pierwszeństwa jest ograniczeniem zbycia udziału w spółce z o.o. wyrażającym się w konieczności uzyskania zgody wszystkich wspólników na zbycie udziału osobie spośród wspólników lub spoza ich grona (zob. A. Kidyba, komentarz do art. 182 K.s.h. [w:] A. Kidyba, Kodeks spółek handlowych. Tom I. Komentarz. wyd. VI, LEX 2008). Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 stycznia 1998 r. (I CKN 368/97) wskazał, że przepisy Kodeksu cywilnego (K.c.) są wyłączone w następstwie uregulowania prawa pierwokupu innym aktem prawnym. A prawo pierwszeństwa reguluje inny mechanizm prawny, wyłączający stosowanie przepisów dotyczących pierwokupu nawet w drodze analogii.

Prawo pierwszeństwa do udziałów w spółce z o.o.

Przyznane pozostałym wspólnikom prawo pierwszeństwa do udziałów w spółce z o.o. w razie ich zbycia przez wspólnika oznacza, że wyłącza się możliwość zbycia w dowolnej formie udziałów osobie trzeciej bez wcześniejszego powiadomienia pozostałych wspólników o zamiarze zbycia udziałów celem skorzystania przez nich z możliwości ich nabycia.

Prawo pierwokupu może być realizowane tylko w razie wcześniejszego zawarcia przez zobowiązanego (sprzedającego) z osobą trzecią warunkowej umowy sprzedaży udziałów, których dotyczy prawo pierwokupu.

Stronami umowy zastrzegającej pierwszeństwo nabycia są: przyszły zbywca oraz uprawniony z tytułu pierwszeństwa. Prawo pierwszeństwa realizuje się przed zawarciem umowy zbycia. Stronami umowy z zastrzeżonym prawem pierwokupu zakupu są zbywca oraz nabywca.

Bowiem obowiązany powinien przed dokonaniem zbycia złożyć jako pierwszemu uprawnionemu ofertę nabycia przedmiotu objętego tym pierwszeństwem lub poinformować go o zamiarze zbycia tego przedmiotu. W tym ostatnim przypadku to uprawniony może złożyć ofertę nabycia przedmiotu lub przystąpić do rokowań ze zobowiązanym. Zaakcentować trzeba, że korzystający z pierwszeństwa nie jest związany ustalonymi wcześniej postanowieniami umowy sprzedaży zawartej z osobą trzecią, jak ma to miejsce w przypadku prawa pierwokupu. Dlatego też zobowiązany i uprawniony ustalają jej postanowienia dopiero po złożeniu oświadczenia o skorzystaniu z pierwszeństwa, chyba że oświadczenie to powiązane jest z przyjęciem oferty złożonej wcześniej przez zobowiązanego (zob. J. Górecki, Umowne (statutowe) pierwszeństwo nabycia, Rejent 2009, Nr 2, s. 52-55).

Zapisy w umowie spółki z o.o. co do realizacji prawa pierwszeństwa

Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 29.11.2001 r. (VCKN 536/00) oraz z 09.02.2006r. (III CK 437/05) wyraził pogląd, że istnieje możliwość odpowiedniego zastosowania art. 59 K.c. do umowy zbycia udziału, zawartej bezwarunkowo, mimo zastrzeżonego dla wspólników pierwszeństwa nabycia udziału, w sytuacji, gdy obie strony transakcji o tym wiedziały.

Przyjmując zatem dopuszczalność wystąpienia przez powoda z powództwem z art. 59 K.c., należy też sprawdzić, czy zachowany został roczny termin zawity do zgłoszenia takiego żądania. Po upływie rocznego terminu na zgłoszenie tego roszczenia powód utraci prawną możliwość wystąpienia do sądu z żądaniem orzeczenia względnej bezskuteczności czynności prawnej zawartej z naruszeniem prawa pierwszeństwa.

Przykładowym zapisem zawartym w umowie spółki z o.o. zawierającym prawo pierwszeństwa nabycia jej udziałów będzie taka regulacja:

1. Zbycie, zastawienie i nabycie udziałów może nastąpić za zezwoleniem Spółki. Zezwolenia udziela Zarząd, z zastrzeżeniem postanowień poniższych tego paragrafu.
2. Zezwolenie nie jest wymagane w sytuacji, gdy nabywcą udziałów jest osoba należąca do kręgu spadkobierców ustawowych wspólnika zbywającego udziały.
3. O zamiarze zbycia udziałów wymagających zezwolenia wspólnik obowiązany jest zawiadomić Spółkę na miesiąc przed zamierzonym zbyciem. W zawiadomieniu należy wskazać osobę nabywcy, ustaloną cenę i inne istotne warunki transakcji.
4. Wspólnikom przysługuje pierwszeństwo nabycia zbywanych udziałów w proporcjach odpowiadających ich dotychczasowym udziałom.
5. Jeżeli wspólnicy w terminie 2 tygodni od otrzymania zawiadomienia nie skorzystają z prawa pierwszeństwa nabycia udziałów, wspólnik może udziały sprzedać wskazanej przez Zarząd osobie trzeciej.

Prawo pierwokupu udziałów w spółce z o.o.

Odmienny charakter ma prawo pierwokupu udziałów w spółce z o.o., uregulowane w art. 596-602 K.c. Prawo to jest zastrzeżeniem uprawnienia pierwszeństwa przy kupnie udziałów w razie, gdyby udziały miały być zbywane komukolwiek przez zobowiązanego (posiadacza udziałów). Zobowiązany z tytułu prawa pierwokupu ma następujące obowiązki: po pierwsze, może przystąpić do umowy sprzedaży jedynie pod warunkiem zawieszającym, oraz po drugie – ma zawiadomić o treści tej umowy uprawnionego. Uprawniony wykonuje swoje prawo pierwokupu poprzez złożenie zobowiązanemu oświadczenia woli o odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Oświadczenie to ma charakter prawnokształtujący, bo przez jego złożenie dochodzi do skutku zawarcia umowy sprzedaży udziałów pomiędzy uprawnionym a zobowiązanym. Umowa sprzedaży udziałów jest o takiej samej treści co umowa zawarta pomiędzy zobowiązanym a osobą trzecią pod warunkiem (A. Herbet, Obrót udziałami w spółce z o.o., Warszawa 2004, s. 215).

Najpierw warunkowa umowa sprzedaży udziałów, potem realizacja prawa pierwokupu

Warto wiedzieć, że realizacja prawa pierwokupu jest uzależniona od wcześniejszego zawarcia przez zobowiązanego z osobą trzecią warunkowej umowy sprzedaży udziałów, których dotyczy prawo pierwokupu. Wykonanie prawa pierwokupu jest skuteczne, gdy zbywca (zobowiązany) został powiadomiony o złożeniu oświadczenia woli uprawionego w przepisanej prawem formie. Należy pamiętać, że uprawniony z tytułu pierwokupu udziałów jest związany wszystkimi elementami treści umowy sprzedaży zawartej między zbywcą (zobowiązanym) a osobą trzecią, w tym również postanowieniami opisującymi metodę obliczenia ceny nabycia udziałów oraz wszelkimi dodatkowymi klauzulami umownymi zawartymi w umowie sprzedaży.

Odpowiedzialność odszkodowawcza za nierespektowanie prawa pierwokupu

Istniejące prawo pierwokupu wywołuje skutki wyłącznie między stronami umowy: uprawionym i zobowiązanym. Możliwa jest więc skuteczna prawnie sprzedaż udziałów przez zobowiązanego, pomimo niewykonania obowiązków wynikających z prawa pierwokupu – oczywiście z negatywnymi konsekwencjami nierespektowania przy sprzedaży tego prawa. Zgodnie bowiem z treścią art. 599 K.c. – niewykonanie obowiązków związanych z pierwokupem rodzi po stronie zobowiązanego odpowiedzialność odszkodowawczą. Jednak sama umowa zawarta z osobą trzecią wywołuje skutek rozporządzający.

Istotą prawa pierwokupu udziałów w spółce z o.o. jest pierwszeństwo nabycia określonej rzeczy lub prawa, w razie gdyby druga strona sprzedała rzecz lub prawo osobie trzeciej (art. 596 K.c.).

Prawo pierwokupu udziałów nie dotyczy innych form zbycia

Prawo pierwokupu jest ściśle związane z umową sprzedaży i nie ma zastosowania do innych form zbycia. Inaczej mówiąc – jeśli zbywca zamierza darować udziały osobie trzeciej, to prawo pierwokupu nie będzie miało zastosowania. Dlatego lepszym zabezpieczeniem przed ewentualną zmianą udziałowców na osoby nieznane będzie opisana wcześniej możliwość wprowadzenia do umowy spółki prawa pierwszeństwa nabycia udziałów.

Już na poziomie tworzenia umowy spółki warto pochylić się nad zagadnieniami prawa pierwszeństwa i prawa pierwokupu, aby w przyszłości nie stanowiły one kwestii spornych – warto w tym względzie skonsultować się z prawnikiem. Pomoc prawna może być również potrzebna w przypadku konfliktu między udziałowcami i wówczas, przed podjęciem wiążących kroków, porada fachowca może się okazać bardzo pomocna.

Zobacz też: Spółka cicha