Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza

• 2024-01-20
• Autor: r.pr. Eliza Polachowska

Śmierć bliskiej osoby to zawsze ciężkie przeżycie. Kiedy jednak trochę opadną emocje, musimy zastanowić się nad tym, co zostawiła po sobie zmarła osoba i jakie mogą wyniknąć dla nas tego konsekwencje. W dzisiejszym artykule zostaną omówione kwestie związane z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.

Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza – formalności i konsekwencje

Kodeks cywilny (K.c.) w art. 1012 przewiduje trzy rodzaje oświadczeń, jakie może złożyć spadkobierca. Może przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi – przyjęcie proste, bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności – przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza, albo spadek odrzucić. Spadkobierca, który spadek odrzucił, jest traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku, czyli nie dochodzi do dziedziczenia.

Termin na złożenie stosownego oświadczenia wynosi sześć miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Należy pamiętać, że nie zawsze będzie to moment śmierci spadkodawcy. Może to być chwila, gdy spadkobierca ustawowy, dziedziczący w dalszej kolejności, dowiedział się o odrzuceniu spadku przez osobę dziedziczącą przed nim albo gdy spadkobierca testamentowy dowiedział się o treści testamentu. Jeżeli osoba uprawniona nie złoży oświadczenia w ustawowym terminie, przyjmuje się, że przyjęła spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Ta zmiana, korzystna dla spadkobierców, weszła w życie dopiero w październiku 2015 roku. Przed tą datą brak stosownego oświadczenia był równoznaczny w skutkach z przyjęciem spadku bez ograniczenia kwotowego odpowiedzialności za długi. Było to bardzo niekorzystne rozwiązanie dla osób, które nie dochowały powyższego terminu. Tym bardziej, że jako termin prawa materialnego nie podlega on przywróceniu. W razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku.

Wykaz inwentarza – pojęcie i procedura

Kodeks cywilny dla wykazania stanu czynnego spadku, który wyznacza granice odpowiedzialności za długi spadkowe, posługuje się dwoma pojęciami, a mianowicie pojęciem wykazu inwentarza i spisu inwentarza.

Wykaz inwentarza jest dokumentem prywatnym składanym w sądzie albo przed notariuszem przez uprawnione osoby. Zalicza się do nich spadkobiercę, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, osobę, na rzecz której spadkodawca poczynił zapis w testamencie oraz wykonawcę testamentu. Wykaz może być złożony zarówno w sądzie spadku, jak również w sądzie, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania składającego wykaz. W każdym przypadku sąd przesyła wykaz sądowi spadku, jeżeli nim nie jest. Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego sądem spadku jest sąd ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy, a jeżeli tego miejsca nie da się ustalić, sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część. Sąd niezwłocznie zarządza ogłoszenie o złożeniu wykazu inwentarza, które zamieszcza się na stronie internetowej oraz na tablicy ogłoszeń sądu.

Wykaz składa się według ustalonego w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości wzoru, w którym oprócz danych osoby go składającej zamieszcza się z należytą starannością przedmioty należące do spadku i przedmioty zapisów windykacyjnych oraz długi spadkowe. Przy czym należy określić wartość tych przedmiotów i wysokość długów według stanu i cen z chwili otwarcia spadku – śmierci spadkodawcy. Wykaz może być złożony wspólnie przez uprawnione do tego osoby albo przez każdą z nich oddzielnie. W praktyce sporządzenie takiego dokumentu może okazać się trudne. Należy w nim bowiem wykazać przedmioty należące do spadku i określić ich wartość oraz wskazać długi spadkowe. Od należytego ich ujawnienia zależy zakres odpowiedzialności spadkobiercy. Jeżeli wierzyciel poweźmie wątpliwość co do wiarygodności wykazu, może zażądać, aby komornik sporządził spis inwentarza, co wiąże się z dodatkowymi kosztami. Niejednokrotnie wystąpi konieczność powołania biegłego dla dokonania wyceny przedmiotów wchodzących w skład spadku. Sytuacja komplikuje się, jeżeli każdy uprawniony złoży osobny wykaz i będą między nimi rozbieżności.

Są to skomplikowane procesy, toczące się niejednokrotnie latami. Jeżeli zaś chodzi o spis inwentarza, to sporządza go komornik. Wniosek można złożyć bezpośrednio do komornika albo do sądu spadku, który wydaje postanowienie o sporządzeniu spisu inwentarza. Zawiera on podobne dane jak wykaz.

Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza a odpowiedzialność za długi spadkowe

Generalna zasada jest taka, że spadkobierca, który złożył wykaz inwentarza, spłaca długi spadkowe zgodnie ze złożonym wykazem i zgodnie ze sporządzonym spisem – od chwili jego sporządzenia. Przepisy Kodeksu cywilnego stanowią, iż od chwili przyjęcia spadku osoba zobowiązana ponosi odpowiedzialność za długi z całego swego majątku, lecz tylko do wysokości stanu czynnego spadku. To oznacza, że od tej chwili następuje połączenie dwóch mas majątkowych: osobistej i spadkowej. Wierzyciel będzie mógł żądać zaspokojenia nawet z majątku osobistego dłużnika z ograniczeniem kwotowym do stanu czynnego spadku.

Spadkobierca ponosi odpowiedzialność bez ograniczenia, jeżeli podstępnie pominął lub nie podał wszystkich przedmiotów należących do spadku albo podał nieistniejące długi. Chodzi tu zatem o świadome działanie osoby zobowiązanej. Jeżeli natomiast spadkobierca spłacił niektóre długi spadkowe, a nie wiedział i przy dołożeniu należytej staranności nie mógł się dowiedzieć o istnieniu innych długów, to jego odpowiedzialność za niespłacone długi zawsze ograniczona będzie wartością stanu czynnego spadku.

Jeżeli spadkobierca, spłacając niektóre długi spadkowe, miał świadomość, że istnieją inne długi spadkowe lub mógł się o nich dowiedzieć przy dołożeniu należytej staranności, to wówczas jego odpowiedzialność będzie przekraczała wartość stanu czynnego spadku. Jednakże, jak stanowią przepisy Kodeksu, będzie on odpowiadał za długi tylko do takiej wysokości, w jakiej byłby obowiązany je zaspokoić, gdyby spłacał należycie wszystkie długi spadkowe. Na tym tle powstał spór, co należy rozumieć pod pojęciem należytego spłacania długów spadkowych. Przepisy nie precyzują tego określenia. Tym bardziej skąd ma o tym wiedzieć dłużnik spadkowy, który z reguły nie jest prawnikiem.

W doktrynie prezentowane jest stanowisko, że nie może to się odbywać z pokrzywdzeniem wierzycieli. Dłużnik spadkowy musi uwzględnić interesy wszystkich znanych mu wierzycieli. Stosujemy tu zasadę kolejności z art. 1025 K.p.c., a jeżeli nie możemy wszystkich wierzycieli zaspokoić, to stosujemy zasadę pierwszeństwa i proporcjonalności, określoną w art. 1026 K.p.c.

W literaturze podaje się prosty przykład dla wyjaśnienia omawianego przepisu. Jeżeli jest dwóch wierzycieli, każdy ma roszczenie do dłużnika po 500, wartość spadku wynosi 500. Spadkobierca, spłacając należycie wszystkie długi spadkowe, powinien zaspokoić wierzycieli proporcjonalnie, po 250, do wartości spadku. Odpowiedzialność ponad tą wartość wówczas odpada. Jeżeli natomiast osoba zobowiązana spłaci w całości tylko jednego z wierzycieli, wiedząc o drugim, to jego odpowiedzialność będzie przekraczała wartość spadku, bowiem i tak będzie musiał zapłacić drugiemu z wierzycieli te 250 zł. W praktyce sprawa może nie być taka prosta, zwłaszcza gdy odziedziczymy wiele różnego rodzaju długów, korzystających z pierwszeństwa zaspokojenia przed innymi. Warto wówczas zasięgnąć fachowej porady doświadczonego prawnika, aniżeli narazić się na zwiększoną odpowiedzialność.