Skutki zawarcia umowy cywilnej bez zgody drugiego małżonka

• 2024-02-06
• Autor: Marcin Sądej

Małżonkowie pozostający w ustroju wspólności małżeńskiej posiadają pełnię praw co do przedmiotów majątkowych objętych wspólnością. To z kolei przekłada się na kwestię zawierania umów cywilnoprawnych dotyczących składników majątku wspólnego. W naszym dzisiejszym artykule zastanowimy się, jakie skutki prawne wywołuje okoliczność zawarcia umowy bez zgody drugiego małżonka. Rozważymy także, w jakich przypadkach taka zgoda jest potrzebna.

Reguły zarządu majątkiem wspólnym przez małżonków

Stosunki majątkowe pomiędzy małżonkami mogą się opierać na rozdzielności majątkowej lub wspólności majątkowej. Ta druga forma jest o tyle specyficzna, że opiera się na koncepcji współwłasności łącznej, co oznacza, że każdy z małżonków ma pełne prawo do każdego składnika. W tym przypadku nie wyodrębniamy udziałów w konkretnej rzeczy, dlatego też tego rodzaju współwłasność określamy jako bezudziałową.

Przedstawiony schemat dotyczy przedmiotów majątkowych objętych wspólnością majątkową. Zgodnie z treścią Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (K.r.o.) zakres wspólności obejmuje przedmioty nabyte od chwili zawarcia małżeństwa i dotyczy zarówno przedmiotów majątkowych nabytych przez oboje małżonków, jak i przez jednego z nich.

Niektóre przedmioty zostały jednak ustawowo wyłączone ze wspólności małżeńskiej. Chodzi tutaj o katalog zawarty w art. 33 K.r.o., który podaje, jakie składniki majątku stanowią majątek odrębny każdego z małżonków. Jako klasyczny przykład można tu wymienić przedmioty otrzymane w drodze spadku i darowizny czy też prawa autorskie i prawa pokrewne.

Majątek wspólny przejawia się także w sferze praktycznej, bowiem jak wynika z art. 34(1) K.r.o. – każdy z małżonków jest uprawniony do współposiadania rzeczy wchodzących w skład majątku wspólnego oraz do korzystania z nich w takim zakresie, w jakim nie narusza to praw drugiego małżonka. W konsekwencji i zarząd majątkiem wspólnym to nie tylko kwestia praw własności, ale również i faktycznego posiadania oraz korzystania z konkretnych rzeczy.

Przechodząc do meritum przedstawionego problemu, odnieśmy się do regulacji stanowiących o zasadach i regułach zarządu majątkiem wspólnym. Otóż jak podaje art. 36 K.r.o. – małżonkowie mają ustawowy obowiązek współdziałania w zarządzie majątkiem wspólnym. Z treści przepisu wynika, że obowiązek ten ma się przejawiać w udzielaniu wzajemnie informacji o stanie majątku wspólnego, o wykonywaniu zarządu majątkiem wspólnym i o zobowiązaniach obciążających majątek wspólny. Co istotne, każdy z małżonków został uprawniony do samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym, chyba że przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego stanowią inaczej w tej kwestii. Natomiast samą czynność zarządu majątkiem wspólnym możemy określić jako zespół czynności dotyczących przedmiotów majątkowych należących do majątku wspólnego, w tym czynności zmierzające do zachowania tego majątku.

Czynności wymagające uzyskania zgody drugiego małżonka

Jak już wskazaliśmy, każdy z małżonków jest zasadniczo uprawniony do samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym. Jednakże Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje katalog pewnych czynności, które wymagają zgody drugiego małżonka. Otóż w myśl art. 37 K.r.o. konieczne jest uzyskanie zgody drugiego małżonka do dokonania:

1. czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchomości lub użytkowania wieczystego, jak również prowadzącej do oddania nieruchomości do używania lub pobierania z niej pożytków;
2. czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal;
3. czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia i wydzierżawienia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa;
4. darowizny z majątku wspólnego, z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych.

Przykładowo sprzedaż albo też wynajem nieruchomości stanowiącej majątek wspólny małżonków wymaga uzyskania zgody drugiego z nich. W rezultacie w odniesieniu do wymienionych czynności możemy mieć do czynienia z dwoma scenariuszami:

1. Małżonkowie występują wspólnie jako strona umowy cywilnej.
2. Jeden małżonek występuje samodzielnie jako strona umowy cywilnej, lecz posiada zgodę drugiego małżonka na zawarcie takiej umowy.

Jeżeli w momencie zawierania umowy przez jednego małżonka brak jest zgody drugiego, to ważność takiej umowy zależy od późniejszego jej potwierdzenia przez drugiego małżonka. Strona umowy może wyznaczyć małżonkowi, którego zgoda jest wymagana, odpowiedni termin do jej potwierdzenia.

W świetle powyższego umowa zawarta przez jednego małżonka bez zgody drugiego nie staje się od razu umową nieważną, o ile drugi małżonek potwierdzi taką umowę w późniejszym terminie. Kontrahent ma prawo do wyznaczenia terminu, w którym takie potwierdzenie musi nastąpić.

Skutki zawarcia umowy bez wymaganej zgody małżonka

Art. 36 § 4 K.r.o. wprost podaje, że jednostronna czynność prawna dokonana bez wymaganej zgody drugiego małżonka jest nieważna. Możemy zatem wskazać, że podstawowym i najważniejszym skutkiem zawarcia umowy bez zgody drugiego małżonka jest jej nieważność.

Pomimo tego, że w istotnych przypadkach zgoda drugiego małżonka jest wymagana, to z uwagi na pewne okoliczności faktyczne możliwe jest zawarcie umowy cywilnej bez zgody drugiego małżonka. Po pierwsze, należy w tym zakresie wspomnieć o sądowym zezwoleniu na dokonanie czynności bez zgody drugiego małżonka. Taka możliwość została przewidziana w art. 39 K.r.o. Przepis wskazuje, że jeżeli jeden z małżonków odmawia udzielenia zgody albo jeżeli porozumienie z nim napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, drugi małżonek może zwrócić się do sądu o wydanie zezwolenia na dokonanie czynności bez zgody współmałżonka. Sąd, podejmując decyzję o udzieleniu zezwolenia, kieruje się przesłanką dobra rodziny.

Po drugie, małżonek może zostać pozbawiony prawa do samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym. Reguluje to art. 40 K.r.o., gdzie możemy przeczytać, że z ważnych powodów sąd może na żądanie jednego z małżonków pozbawić drugiego małżonka samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym. Ustawa nie wyjaśnia, co dokładnie należy rozumieć pod pojęciem „ważnych powodów”, ale z pewnością do tej kategorii możemy zaliczyć przykładowo nałogi czy choroby psychiczne.

Sprzeciw małżonka wobec czynności zarządu majątkiem wspólnym

Na zakończenie warto wskazać, że przepisy przewidują nie tylko instytucję zgody na zawarcie umowy cywilnej przez współmałżonka, ale także sprzeciw małżonka wobec czynności zarządu majątkiem wspólnym. Zgodnie z art. 36(1) K.r.o. – małżonek może sprzeciwić się czynności zarządu majątkiem wspólnym zamierzonej przez drugiego małżonka, z wyjątkiem czynności w bieżących sprawach życia codziennego lub mających na celu zaspokojenie typowych potrzeb rodziny albo podejmowanych w ramach pracy zarobkowej. Sprzeciw jest skuteczny, jeżeli druga strona umowy otrzymała informację o sprzeciwie jeszcze przed zawarciem tejże umowy. Analogicznie i w tym przypadku możliwe jest uzyskanie zezwolenia sądu na zawarcie umowy pomimo istniejącego sprzeciwu (wspomniany art. 39 K.r.o. stosuje się bowiem odpowiednio).

Dokonana analiza wskazuje, że w przypadku małżeństw pozostających w ustroju wspólności istnieje pewna grupa czynności prawnych, których zawarcie możliwe jest wyłącznie za zgodą drugiego małżonka. Brak takiej zgody powoduje nieważność zawartej umowy. Przy czym należy pamiętać, że istnieją również procedury szczególne, opierające się na istnieniu ważnych powodów oraz na dobru rodziny, umożliwiające zawarcie umowy bez takiej zgody.