Wydziedziczenie spadkobiercy

• 2024-06-02
• Autor: Katarzyna Nosal

Co do zasady majątek gromadzony przez spadkodawcę po jego śmierci powinien zabezpieczyć jego najbliższych. Niejednokrotnie jednak, z różnych powodów, spadkodawca nie życzy sobie, by jego majątek otrzymały określone osoby. W takiej sytuacji nie wystarczy jedynie zapisanie majątku w testamencie innym wskazanym osobom. Bowiem osobom należącym do kręgu spadkobierców ustawowych będzie wówczas przysługiwało prawo żądania od spadkobiercy ustawowego zachowku. Aby całkowicie pozbawić dziedziców ustawowych prawa do jakiegokolwiek benefitu po spadkodawcy, należy wydziedziczyć spadkobierców ustawowych. Wydziedziczenia dotyczyć będzie niniejsze opracowanie.

Wydziedziczenie spadkobiercy w testamencie

Wydziedziczenia, czyli ostatecznie pozbawienia prawa nie tylko do majątku spadkowego, ale także roszczenia o zachowek, można dokonać tylko i wyłącznie w testamencie. Wydziedziczenie w testamencie może być jedynym oświadczeniem zawartym w tym dokumencie lub też stanowić dodatkowy element przy okazji wskazania konkretnego spadkobiercy. Przy czym, co należy podkreślić, wydziedziczenia można dokonać w każdej formie testamentu. Można wydziedziczyć spadkobiercę w testamencie własnoręcznym lub w testamencie notarialnym. Nic nie stoi też na przeszkodzie, by wydziedziczyć w testamencie ustnym przy spełnieniu określonych przesłanek.

Aby dokonać skutecznego wydziedziczenia spadkobiercy w testamencie, należy wskazać wyraźnie, że dokonuje się wydziedziczenia oraz podać przyczynę tej decyzji. Wydziedziczenie może bowiem nastąpić tylko i wyłącznie ze ściśle określonych w Kodeksie cywilnym powodów. Tymi powodami są:

• uporczywe postępowanie spadkobiercy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego wbrew woli spadkodawcy;
• dopuszczenie się przez spadkobiercę względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
• uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Wydziedziczenie małżonka

Wydziedziczenie może w szczególności dotyczyć małżonka. Przyczyny tego wydziedziczenia muszą oczywiście mieścić się w katalogu przesłanek określonych wyżej. Przykładowo wskazać można, że w przypadku małżonka w zakresie uporczywego postępowania w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego mieścić się będzie zdrada, alkoholizm, narkomania, zaniedbywanie swojej rodziny. Małżonek ma podstawę, by wydziedziczyć swojego współmałżonka, także wówczas, gdy wyraźnie sprzeciwia się on, by współmałżonek czerpał korzyści z przestępczego procederu. Należy przyjąć, że możliwe jest także na podstawie tej przyczyny wydziedziczenie małżonka uprawiającego hazard. Z powodu uporczywego niedopełniania obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy można wydziedziczyć małżonka, który marnotrawi pieniądze zamiast starać się o dobrobyt rodziny. Przy czym – co wynika z orzecznictwa – sama lekkomyślność i niegospodarność, o ile nie mają charakteru patologicznego, nie mogą być uznane za uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, nawet jeśli jest to sprzeczne z wolą spadkodawcy.

Jako przykłady uporczywego niedopełniania obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy wskazuje się najczęściej naruszenie obowiązku alimentacyjnego wobec spadkodawcy, ignorowanie jego potrzeb osobistych i materialnych, zerwanie więzi, nieudzielenie pomocy osobistej lub finansowej, wyrzucenie spadkodawcy z domu, kierowanie nieuzasadnionych i krzywdzących zarzutów. Tyczy się to zarówno sytuacji wydziedziczenia małżonka, jak i dzieci czy wnuków.

Wydziedziczenie dziecka i wnuków

Rodzice niejednokrotnie pokładają w dzieciach ogromne nadzieje i oczekiwania co do ich postępowania. Nie zawsze zawiedzione nadzieje mogą zostać uznane za podstawę do wydziedziczenia własnego dziecka. Wszystko zależy od wieku dziecka, któremu rodzic będzie chciał zarzucić nieodpowiednie zachowanie mogące stanowić przesłankę dla wydziedziczenia. Ocenie będzie podlegał rozwój psychiczny w przypadku małoletnich, możliwość samodzielnego podejmowania określonych decyzji. Nie może stanowić przesłanki wydziedziczenia dziecka jego brak kontaktu z rodzicem, jeśli kontakt ten jest blokowany przez rozwiedzionego rodzica, pod którego opieką pozostaje małoletnie dziecko. W przypadku dzieci problem ich wydziedziczenia najczęściej jednak dotyczyć będzie dzieci pełnoletnich. Tutaj za przykład wydziedziczenia podaje się często niemoralne prowadzenie się, chociaż na chwilę obecną spośród przykładów wykluczono pozostawanie w konkubinacie. Za przesłankę wydziedziczenia dziecka uznać można także jego niewłaściwe zachowanie wobec własnej rodziny, porzucenie rodziny, itp. Nie stanowi natomiast przesłanki wydziedziczenia nieosiągnięcie poziomu wykształcenia oczekiwanego przez spadkodawcę i w rezultacie niemożność podjęcia zatrudnienia odpowiadającego aspiracjom spadkodawcy. Sąd Apelacyjny w Warszawie w jednym z wyroków podkreślił, że fakt uzyskania wykształcenia średniego bez matury nie stanowi zachowania sprzecznego z zasadami współżycia społecznego (wyrok SA w Warszawie z 21.12.2012 r., I ACa 911/12, Legalis).

Powyższe należy także odnieść do możliwości wydziedziczenia wnuków, z tym że w przypadku wnuków najczęściej mamy do czynienia z małoletnimi, którzy sami nie podejmują decyzji, stąd przypadki wydziedziczenia małoletnich wnuków są rzadkie.

Wydziedziczenie spadkobiercy z powodu popełnienia przestępstwa

W każdym przypadku spadkodawca może powołać się w wydziedziczeniu na okoliczność, iż spadkobierca dopuścił się względem niego albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci. Uznaje się, że dla możliwości powołania się na ten przypadek wystarczy, że uprawniony do zachowku umyślnie dopuścił się określonego w nim czynu, natomiast nie jest konieczne, by został za niego skazany wyrokiem sądu karnego.

Jak podważyć wydziedziczenie spadkobiercy?

Osoba wydziedziczona nie pozostaje bez prawa do obrony. W zależności od sytuacji może powołać się na przebaczenie ze strony spadkodawcy lub na fakt, iż okoliczności stanowiące podstawę dla wydziedziczenia wskazane przez spadkodawcę nie miały miejsca.

Podważenie wydziedziczenia może nastąpić w postępowaniu o zachowek. Tak też dzieje się najczęściej. Osoba wydziedziczona, która twierdzi, że została bezprawnie pozbawiona prawa do zachowku przez spadkodawcę, powinna wystąpić do osoby dziedziczącej o zachowek, a w razie odmowy – wytoczyć spadkobiercy powództwo. W toku tego procesu może udowadniać wszelkimi dopuszczalnymi dowodami, że wydziedziczenie było wadliwe.

W toku postępowania można podważyć wydziedziczenie, powołując się na fakt przebaczenia dokonanego przez spadkodawcę. Bowiem spadkodawca nie może wydziedziczyć swojego spadkobiercy, jeśli mu przebaczył. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 19 października 2018 r. (sygn. akt III CZP 37/18) wyjaśnił, że zwrot »„spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył«, trzeba rozumieć w ten sposób, że akt przebaczenia uchyla zawarte w testamencie wydziedziczenie, gdy przebaczenie miało miejsce zarówno przed sporządzeniem testamentu, w którym zawarte zostało rozrządzenie o wydziedziczeniu, jak i po sporządzeniu tego testamentu”. Oznacza to, że można się powołać zarówno na przebaczenie, które miało miejsce przed spisaniem testamentu, jak i na to, które nastąpiło po tym fakcie.

Podważenia wydziedziczenia można dokonać także poprzez udowodnienie sądowi, że wskazana w wydziedziczeniu okoliczność stanowiąca jego podstawę nie miała miejsca. To oczywiście wymaga przeprowadzenia skomplikowanego niejednokrotnie postępowania dowodowego, przesłuchania szeregu świadków, wykazania określonych dokumentów. Może być to zatem postępowanie długotrwałe, kosztowne i wymagające profesjonalnego wsparcia.

Wydziedziczenie po śmierci spadkodawcy

Wydziedziczenie po śmierci spadkodawcy nie jest możliwe. Oświadczenie o wydziedziczeniu może złożyć tylko spadkodawca, co wynika wprost z reguły, że dokonać tego aktu można tylko w testamencie. Co zatem mogą zrobić spadkobiercy, uznając, że ktoś spośród ich kręgu nie powinien korzystać z majątku spadkodawcy? Wyłączeniu od dziedziczenia w takim przypadku służy roszczenie o uznanie za niegodnego dziedziczenia.

Uznanie spadkobiercy za niegodnego

Osoba uznana za niegodnego dziedziczenia traktowana jest, jakby nie dożyła otwarcia spadku. To zaś powoduje, że nie może zostać zaliczona do kręgu osób uprawnionych do zachowku. Uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia może nastąpić w ściśle określonych przypadkach. Za niegodnego dziedziczenia może zostać uznany spadkobierca, który:

• dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
• podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
• umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.

Także jednak w tym przypadku nie ma możliwości powołania się na powyższe okoliczności, jeśli spadkodawca wybaczył spadkobiercy, który dopuścił się jednego z opisanych wyżej czynów.

Powództwo o uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia

Uznania za niegodnego dziedziczenia może żądać każdy, kto ma w tym interes. Może to być współspadkobierca, spadkobierca ustawowy wobec spadkobiercy testamentowego. Zasadniczo uznaje się, że chodzi tu o osoby, które w wytoczeniu powództwa o uznanie za niegodnego mają bezpośredni interes majątkowy, a więc takie, którym może w wyniku pozytywnego rozstrzygnięcia w ogóle przypaść lub zwiększyć się korzyść majątkowa uzyskiwana po zmarłym. Możliwość zgłoszenia takiego powództwa ograniczona jest w czasie, bowiem z żądaniem takim można wystąpić w ciągu roku od dnia, w którym uprawniony do złożenia powództwa dowiedział się o przyczynie niegodności dziedziczenia, nie później jednak niż przed upływem lat trzech od otwarcia spadku.

Jak widać, dziedziczenie ma wiele aspektów, także ten bardziej skomplikowany, jakiem jest wydziedziczenie. Jeśli przyjdzie się nam z takim problemem zmierzyć, czy to jako osoba wydziedziczona, czy jako spadkobierca, od którego żąda się zachowku, warto już na wstępie zasięgnąć porady prawnika.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Wyrok Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 21.12.2012 r., I ACa 911/12
3. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 października 2018 r. sygn. akt III CZP 37/18