Odpowiedzialność cywilna za niewykonanie umowy

• 2024-01-17
• Autor: Marcin Sądej

Zawarcie umowy cywilnej pomiędzy dwoma podmiotami wiąże się z rozdzieleniem pomiędzy nich określonych praw i obowiązków. Po stronie dłużnika pojawia się obowiązek wykonania danego świadczenia w ramach zaciągniętego zobowiązania względem wierzyciela. W przypadku niewykonania zobowiązania wynikającego z umowy mamy do czynienia z odpowiedzialnością cywilną. W naszym dzisiejszym artykule przyjrzymy się bliżej tej problematyce.

Odpowiedzialność wynikająca z przepisów Kodeksu cywilnego

Zagadnienie stosunków prawnych pomiędzy podmiotami oraz ewentualnej odpowiedzialności reguluje Kodeks cywilny (K.c.). Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na treść art. 471 K.c., który to podaje, że świadczeniodawca (dłużnik) zobowiązany jest do naprawienia szkody, która powstała na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Dodatkowo art. 472 K.c. wskazuje, że zasadniczo dłużnik odpowiedzialny jest także za niezachowanie należytej staranności.

W świetle powyższego, abyśmy mogli mówić o wystąpieniu odpowiedzialności cywilnej, musimy mieć do czynienia z sytuacją, w której spełniają się wszystkie warunki ustawowe:

• istnieje stosunek prawny (umowa) pomiędzy stronami;
• powstała szkoda;
• doszło do niewykonania lub nienależytego wykonania (jak również niezachowania należytej staranności);
• istnieje związek pomiędzy zachowaniem dłużnika a powstałą szkodą;
• szkoda nie wynika z okoliczności niezależnych od dłużnika.

Przesłanki odpowiedzialności cywilnej

Warto zatem przyjrzeć się bliżej przesłankom warunkującym możliwość pojawienia się odpowiedzialności cywilnej.

Odpowiedzialność cywilna dotyczy powstałej szkody, w związku z czym konieczne jest jej wystąpienie. Pojęcie to należy rozumieć jako stratę, którą poszkodowany poniósł, oraz utracone korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono. Naturalnie zdecydowanie łatwiej określić poniesioną stratę, gdyż w takim przypadku mamy do czynienia z rzeczywistymi wartościami. Problem pojawia się w przypadku utraconych korzyści, gdyż w tej sytuacji musimy posługiwać się wartościami hipotetycznymi. Chodzi tutaj o wykazanie prawdopodobieństwa osiągnięcia określonej korzyści w świetle powszechnie przyjętych zasad życia społecznego i gospodarczego. Mówiąc językiem potocznym, wskazujemy, ile wierzyciel mógłby osiągnąć, gdyby zobowiązanie zostało prawidłowo przez dłużnika wykonane.

Kolejna przesłanka odnosi się do kwestii niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania wynikającego z umowy. Niewykonanie zobowiązania to stan, w którym dłużnik w ogóle nie świadczy lub świadczy inny rodzaj świadczenia niż ten wynikający z umowy. Natomiast nienależyte wykonanie zobowiązania to sytuacja, w której dłużnik wykonuje świadczenie, ale nie dochodzi do zaspokojenia interesu wierzyciela, ponieważ pojawia się rozbieżność pomiędzy oczekiwaniami wierzyciela a faktycznie wykonanym świadczeniem.

Ponadto pomiędzy powyższymi sytuacjami musi zachodzić związek przyczynowy, zatem szkoda musi wynikać właśnie z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, a nie z innych przyczyn. To z kolei prowadzi nas do kolejnej przesłanki, która określa, że odpowiedzialność może być wyłącznie następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiada. Przy czym trzeba podkreślić, że dłużnik odpowiada nie tylko za własne działanie lub zaniechanie, ale też za działanie lub zaniechanie osób, z których pomocą zobowiązanie wykonuje lub którym powierzył wykonanie. Oznacza to, że dłużnik nie odpowiada za szkodę powstałą na skutek czynników zewnętrznych czy też za szkodę powstałą na skutek innych przyczyn niż te, które są wynikiem niedołożenia należytej staranności przez dłużnika.

Kończąc ten fragment, możemy wskazać, że ciężar dowodu w zakresie wykazania powstałej szkody oraz związku przyczynowego spoczywa na wierzycielu. Natomiast dłużnik może w odpowiedzi przeprowadzić postępowanie, którego celem jest wykazanie, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania jest następstwem okoliczności, za które nie ponosi on odpowiedzialności.

Umowne modyfikacje odpowiedzialności cywilnej

Prawo cywilne funkcjonuje w oparciu o zasadę swobody umów. Oznacza to, że w granicach przepisów prawa oraz zasad współżycia społecznego możliwe jest modyfikowanie określonych postanowień zgodnie z wolą stron danego stosunku prawnego.

Tak jest również w przypadku odpowiedzialności cywilnej, bowiem zgodnie z art. 473 K.c. możliwe jest rozszerzenie zakresu odpowiedzialności dłużnika na te okoliczności, za które na mocy przepisów zasadniczo nie odpowiada. Jedynie taki zapis w umowie, zgodnie z którym dłużnik nie będzie odpowiedzialny za szkodę, którą może wyrządzić wierzycielowi umyślnie, jest nieważny.

Przykładowo możliwe jest rozszerzenie (czy też ograniczenie) skutków odpowiedzialności dłużnika za działania osób trzecich. Warto jednak wskazać, że modyfikacje w ramach swobody umów nie mogą być sprzeczne z istotą (naturą) danego stosunku prawnego.

Jak możemy przeczytać w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 27 września 2013 r., I CSK 748/12 – rozszerzając zakres odpowiedzialność dłużnika, strony muszą w umowie wyraźnie określić, za jakie inne – niż wynikające z ustawy – okoliczności dłużnik ma ponosić odpowiedzialność. Co jednak istotne, nie mogą to być okoliczności obciążające wierzyciela. To zaś oznacza, że nie można przyjąć, że dłużnik będzie zobowiązany do zapłaty kary umownej także w sytuacji, gdy niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania jest spowodowane okolicznościami, za które odpowiedzialność ponosi wierzyciel.

Przedsiębiorcy zawierający umowy w ramach prowadzonej działalności często mają do czynienia z przypadkami niewykonania lub nienależytego wykonania umowy. W związku z tym warto mieć wiedzę co do tego, jakie przesłanki muszą zostać spełnione, aby możliwe było dochodzenie odpowiedzialności cywilnej od nierzetelnego dłużnika.

Źródła:

1. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny - Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93
2. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 września 2013 r., sygn. akt I CSK 748/12